Het is 40 jaar stil geweest rondom Esther Hillesum, "Etty" voor haar vrienden, zelfs voor hen die haar hebben leren kennen in de tijd van publicatie van haar dagboeken in 1981 en zij over de hele wereld bekend raakte. "In die twee levensjaren gevat in tien dagboeken welke zijn geschreven tussen Maart 1941 en Oktober 1942 en in haar brieven aan vrienden staat alles van Etty," zegt pater José Clavería, een curator van een van de hoofdtentoonstellingen van de Rimini-Meeting 2019. Vele aspecten van haar verhaal raken aan het thema van religieuze vrijheid. Als Joodse Nederlandse, die was geboren in 1914 en overleed in Auschwitz op 30 november 1943, was Etty eerst "ver van God, kwetsbaar en ontevreden", maar dan "getransfigureerd" door de ontdekking van God die "diep in haar binnenste zag" zoals Benedictus XVI het formuleerde in een van zijn laatste audiënties.

Zoals Clavería zei in een gesprek met de groep die de Rimini-tentoonstelling had voorbereid, was de drijfveer van Etty's leven een "uitbarsting van vrijheid." "Dit gebeurde terwijl dag na dag, van de Duitse bezetting tot het concentratiekamp, de omstandigheden voor 'vrijheid' meer en meer verslechterde." Buiten werd ze steeds meer ingesloten, maar van binnen, in haar relatie met wat er ook maar gebeurde, ontdekte ze dat ze in toenemende mate vrij was.

"Vele elementen van Etty's verhaal laten ergens op een bepaalde manier de trekken van de huidige wereld avant la lettre" zien, vervolgt Clavería. "Zij was Joods, maar niet bijzonder gebonden aan haar godsdienst. Ze groeide op en leefde in een geseculariseerde wereld." En ze maakte er deel van uit, in haar affaire met de weduwnaar voor wie ze werkte, in haar verhouding met Julius Spier, de psychoanalyticus-handlezer en leerling van Jung, en haar keuze voor een abortus. "Voor haar ontwikkelde zich door dit alles, niet uit het niets, de ontdekking van God. De ontmoeting met Spier, welke het begin van haar dagboekaantekeningen markeert, was een cruciaal punt."

Etty begint te kijken naar haar gevoelens, verlangens, en onzekerheden met een mix van kritiek en tederheid. "Ik voel bijna de behoefte mijn hoofd te strelen en mezelf voor te houden 'Maar je bent zo klein, je zult zien, alles zal goed komen.'" In deze dynamiek, legt Clavería uit, "kwam Etty letterlijk God tegen" in een relatie die zij beschrijft in haar dagboek. "Er is een werkelijk diepe bron in mij. En daarin woont God. Soms ben ik daar ook. Maar vaker blokkeren stenen en gruis de bron, en is God eronder begraven. Dan moet Hij worden uitgegraven."

Bij het uitgraven van God, zelfs onder omstandigheden die vele Joden, haar volk, hun geloof deden verliezen, besloot zij hen vrijwillig te volgen naar Auschwitz, en verwierp zij de mogelijkheid om te ontsnappen. Alles gebeurt binnen omstandigheden. Constant verzekerde zij dat "het leven prachtig is", zelfs tegenover de slagers die zij niet kon haten. "Zij was hier zelf door verrast", legt een andere curator, Claudia Munarin, uit. "De eerste impact van de ontdekking van God is op haarzelf: als een wonder. In haar dagboeken vertelt zij niet alleen maar de dingen louter om ze te beschrijven, maar observeert ze wat ze in haar teweegbrengen." Het kernpunt is een oordeel over de realiteit. "Zij zei dat 'het niet de feiten zijn waar het om gaat in het leven; waar het om gaat is enkel wat je wordt door de feiten.'". Etty bagatelliseerde niet wat er gebeurde, voegt Munarin toe. "Integendeel. Als ze in moeilijkheden en getormenteerd was, wanneer ze zich realiseerde dat ze niet 'kon voldoen aan de grootsheid van haar verlangen', hernam ze zich, naar de realiteit, koken, sokken stoppen, een vriend opzoeken."

Dat was geen intimisme, zegt Clavería: "Etty was er zich van bewust deel te zijn van de vorming van een geschiedenis toen zij in de gevangenis was, waar zich een kleine groep rondom haar vormde. Eerder ook, in de groep van Spier's vrienden en later, in het concentratiekamp Westerbork, Holland, werd beaamd dat er zich een groep mensen rondom haar vormde."

Zij had haar vrijheid, haar geweten en haar geloof. "Etty is een bloeiende bloem in de woestijn,", voegt Clavería toe. "In zekere zin legde zij de zwakte bloot in de 'progressieve theorieën die beweren dat met de technische, wetenschappelijke en culturele vooruitgang religie zou verdwijnen. In plaats daarvan echter, zoals vele wetenschappers hebben gedocumenteerd, is religie levend in de moderne wereld." Er zijn gevaren en ontsporingen zoals fundamentalisme, een verstikkende claim op ideologische neutraliteit, een poging om de ruimte van het geloof te reduceren tot een sociale en culturele constructie, en zelfs vervolgingen in de stricte zin van het woord. "Maar religieuze vrijheid wordt ook getoond door het getuigenis van vele volken en individuen die het geloof leven als een bron van vrede. Dit, vandaag nog steeds, is het leven van Etty."