We weten niet veel over hem, maar dit weten we zeker: hij had een diepe slaap en veel dromen. Jozef, uit de stam van David, zoon van Jacob, kwam oorspronkelijk uit Bethlehem. Hij was de bruidegom Maria en het officiële "hoofd" van het gezin van Jezus. De evangelist Mattheus heeft ons het meeste over hem vermeld. Zoals de Italiaanse exegeet Giuseppe Ricciotti schrijft, "kunnen we redelijkerwijs aannemen dat hij zich daarbij baseerde op informanten uit Galilea, die Jozef moeten hebben gekend". Mattheus vertelt ons in de eerste twee hoofdstukken over niet minder dan vier dromen van de voedstervader van Jezus. Daarom kan onze reis door het bijkans onuitputtelijke aantal voorstellingen van de Heilige Jozef in de kunstgeschiedenis alleen hier beginnen: bij het slapen en de dromen.

Zijn eerste droom beleefde hij in Nazareth, waar hij zich, hoewel met een bang hart vanwege de zwangerschap van Maria en zijn overpeinzing haar te laten gaan, aan de slaap der rechtvaardigen had overgegeven. Dus we zien hem in Varallo in Piemonte, in een kapel van de Sacro Monte. Hij zit op een stoel, de benen ietwat voor zich uitgestrekt en het hoofd achterovergebogen, in slaap gezonken. Een zeer menselijke voorstelling die de beeldhouwer Giovanni d'Enrico heeft gevormd uit klei. Als er geen raster zou zijn dat de kunstwerken beschermt, zou men proberen hem aan te raken, zo levensecht slaapt hij. We weten allemaal hoe het afliep: Jozef liet zich door de engel overtuigen en nam Maria als zijn vrouw tot zich. Ook als het waarschijnlijk niet precies zo afliep, zoals veel kunstenaars die zich baseerden op het proto-evangelie van Jakobus, Rafaël als eerste, het hebben uitgebeeld. Jozef lijkt zich niet helemaal gelukkig te voelen in deze idealistische voorstelling van zaken. Maar zelfs in Rafaël's Huwelijk van Maria, is er een detail dat ons de echte Jozef laat zien: hij is de enige met blote voeten. Misschien bedoelde de schilder: Hij was de "man van dromen, maar hij stond met beide benen op de grond". Zo heeft Paus Franciscus, die, bij gelegenheid van de 150-ste jaargedachtenis van het uitroepen van de voedstervader van Jezus tot patroonheilige van de gehele Kerk, 2021 uitriep tot het "Jaar van de H. Jozef", het geformuleerd.



Er zijn in de kunstgeschiedenis talloze manieren van uitbeelden van de Heilige Jozef. En elk facet van de traditie bevat een specifieke wijsheid die ons het belang van deze figuur openbaart in het grote plan wiens nederige en stille protagonist hij was. Het feit dat hij blijkbaar zo'n gezonde slaap had, laat ons bijvoorbeeld zien dat hij meer op God vertrouwde dan op zijn eigen capaciteiten. "Jozef is de behoeder omdat hij weet hoe naar God te luisteren, zich door Zijn wil te laten leiden." zei Paus Franciscus op zijn feestdag, 19 maart 2013. Een heilige die ook in slaap actief is. Misschien heeft de paus daarom een klein beeld van de slapende Jozef in zijn studiekamer, waaronder hij brieven over de meest prangende aangelegenheden legt. Om ons een beeld te vormen van de slaap van de H. Jozef moeten we kijken naar een van de belangrijkste werken van Orazio Gentilschi, rustpauze op de vlucht naar Egypte (1626). Jozef's figuur is uitgestrekt over een groot gedeelte van het canvas. Hij ligt op de plunjebaal met huisraad, het hoofd is hem zwaar geworden en het ligt achterover. Hij slaapt als een os. Ofschoon hij zich eigenlijk zorgen zou moeten maken over het gevaar waarin dit kind, dat zijn thuisland moest ontvluchten en nog geen dak boven zijn hoofd heeft, verkeert. Alleen de zekerheid dat hij wordt geleid door iemand die machtiger is dan hij kan waarschijnlijk zo'n diepe slaap verklaren.

Natuurlijk staat de Heilige Jozef ook bekend als een hardwerkende man die niet aarzelt na zijn dromen het initiatief te nemen. Er is een voorstelling die dit aspect van zijn karakter zeer mooi weergeeft: de z.g. Mérode-triptiek uit 1427, die zich nu in het Metropolitan Museum of Art in New York bevindt. De grote Vlaamse portrettist Robert Campin heeft het waarschijnlijk geschilderd. In het middengedeelte van het drieluik staat de aankondiging aan Maria. Op het rechterpaneel zien we, vrij duidelijk in hetzelfde huis, Jozef aan het werk in zijn timmermanswerkplaat. Het linkerpaneel toont de twee opdrachtgevers die staan ​​voor de deur van het huis. Campin neemt dus enigszins op voorhand datgene aan, wat pas later na het verslag uit de evangeliën werd aangenomen, namelijk dat Maria en Jozef samen in een huis woonden. Maar hij wil daarmee iets heel specifiek uitdrukken, zoals Tarcisio Stranare, een van de belangrijkste Jozef-onderzoekers, heeft gevonden: de objecten die naast Jozef op de werkbank liggen, wijzen al naar het Lijden van Christus: kruis, hamer, tangen en nagels. Maar er is ook een muizenval. "De commentatoren," schrijft Stranare, "zien daarin een verwijzing naar de Heilige Augustinus, die de incarnatie als een muscipula diaboli beschouwde, dus een muizenval voor de duivel. Door de goddelijke onder de menselijke natuur verborgen te houden bedroog Jezus de duivel, die Zijn ware identiteit niet herkende. De duivel heeft, door zich te vergissen in de menselijke natuur van Jezus, de facto de wil van God vervuld, die de mensheid door de dood van Christus wilde verlossen." Jozef, de eenvoudige man, de ambachtsman, had niet alleen een diepe intuïtie voor het Mysterie waar hij zijn aandeel in had, maar was ook slim genoeg om de boze vijand op een dwaalspoor te brengen: het venster-rooster waaraan hij werkt, kan ook symbolisch worden begrepen als een voorziening die de ware oorsprong van Jezus verborgen houdt en de familie moet bewaren voor roddels en schandalen. Het rooster geeft ook aan dat "Maria en Jozef 'gescheiden' samenleven onder hetzelfde dak, maar de mensen de indruk gaven dat ze echtgenoten waren zoals iedereen", zegt Stranare. En ook Paus Franciscus benadrukt: "Jozef is geen passief teruggetrokken man. Hij is een moedige en sterke protagonist."

De Heilige Jozef zorgt ook voor de kleine noden van het dagelijks leven in de eerste, moeilijke levensjaren van Jezus en gaat zeer liefdevol om met het kind. Om het te beschermen tegen kou aarzelt hij niet om stukken uit zijn kousen te snijden en daarvan luiers te maken, zoals men kan zien op een Vlaamse schildering uit de vroege 15e eeuw in Museum Mayer van den Bergh in Antwerpen. Een schilderij van Lucio Massari (1620), De Heilige Familie, dat zich in het Palazzo degli Uffizi in Florence bevindt, laat zien hoe hij Maria helpt met het ophangen van wasgoed. En van zoals Jozef met Jezus omgaat getuigt een zeer tedere voorstelling van Murillo uit het jaar 1650, die in het Prado in Madrid te zien is, De Heilige Familie met een kleine vogel: je kunt zien hoe beiden spelen met een klein hondje. Vaak houdt Jozef ook het kind op zijn arm, zoals het altaarstuk van Pontormo in de kerk van San Michele Visdomini in Florence. Of in de verschillende versies, allemaal vol tederheid die Guido Reni heeft geschilderd. Ook Tiepolo beeldt in de kerk Santissimo Salvatore in Bergamo Jozef prachtig uit op een schilderij uit 1733, De H. Jozef met het Kind, hoe hij het Jezus-kind vasthoudt. Zachtjes raakt zijn hoofd aan de blonde haren van de jongen. Zijn blik is getekend met diepe droefheid, waarschijnlijk door het voorgevoel over het lot dat dit kind wacht. Op een schilderij dat hij een jaar eerder voor de basiliek van San Marco had gemaakt, positioneert Tiepolo het kind tussen de armen van de vader op een witte linnendoek - ook hier een vooraankondiging van de passie. Jozef handelt, hij gehoorzaamt, hij volgt, maar hij "weet ook". "Hij staat voor iets dat hem volledig de moed zou doen benemen, als hij niet herkende wat het in Waarheid is: het Mysterie van God dat zich bekend maakt, God, die begint de mensen het antwoord op hun vragen naar het waarom te openbaren, het antwoord op hun schreeuw", schrijft Don Giussani, die aan de Heilige Jozef zeer rijke bladzijden heeft gewijd.



Ook als Jezus opgroeit en een jonge man wordt, kan hij altijd rekenen op de discrete, vaderlijke aanwezigheid van de Heilige Jozef. In het "incident", wanneer de ouders op zoek zijn naar Jezus en hem eindelijk in de tempel, waar hij met de Schriftgeleerden sprak, aantreffen, is Jozef er natuurlijk ook. Op een prachtig klein schilderij van Simone Martini (1324), Christus in de tempel wedergevonden, dat nu in de Walker Art Gallery in Liverpool is te bezichtigen, zien we hoe hij de zoon die met gekruiste armen voor hem staat oproept naar de vermaning van zijn moeder te luisteren. Jozef zou in deze situatie enigszins onrustig kunnen zijn geweest, omdat Jezus zichzelf immers verdedigde met "Wist ge dan niet, dat Ik in het huis van mijn Vader moest zijn?" (Luc. 2.49). Maar hij blijft kalm en is zich duidelijk bewust van wat zijn rol is. Anderzijds heeft Jezus tijdens zijn publieke optreden meermalen toegestaan, dat men Hem aanduidde als "de zoon van Jozef". Er lag geen schaduw over hun relatie en niets was onuitgesproken ...

Wat na deze vermaningen kwam is verrassend te zien in de fresco's van Giotto en zijn school in de crypte van de basiliek van Sint Franciscus van Assisi (1311): de Heilige Familie heeft Jeruzalem bezocht (zie Return of Christ to Jerusalem, op Frescoes on the ceiling of the north transept of the Lower Church) en gaat nu terug naar Nazareth. Jozef leidt de groep en discussieert verder levendig met Jezus. Zoals Paus Franciscus zegt: "Je wordt niet als vader geboren, vader ga je worden. En je wordt niet zomaar vader omdat je de biologische vader van een kind bent, maar doordat je je op verantwoorde wijze om het kind bekommert. [...] Vader zijn betekent het kind in te leiden in de ervaring van het leven, in de realiteit."

En dat doet Jozef, ook als hij Jezus meeneemt naar zijn werkplaats en hem het vak van timmerman bijbrengt, zoals een heel duidelijk schilderij van Georges de la Tour, St. Jozef, de timmerman, laat zien: de jongen houdt de kaars vast en beschermt de vlam met zijn hand, terwijl de vader met een grote boor een gat in een balk boort. Ook dat is een vóórafbeelding van het lijden van Christus. Jozef "weet" het echt. In een ander beroemd werk van De La Tour, De droom van St.-Jozef, zien we hem met de engel die hem in een droom verschijnt. Op zijn knieën is een groot open boek - een onverwacht attribuut voor een eenvoudige, doortastende, praktische man. De engel wijst naar Jesaja 7:14, als een sleutel om te begrijpen wat hem overkomen is. "Hij begreep toen wat de profeten hadden gezegd", legt de Heilige Johannes Chrysostomos uit. "Hij begreep haar profetieën. Omdat hij een eerlijke man was, had hij de gewoonte om deze teksten te mediteren." Als "ontdekkingsreiziger van de Schriften" wordt Jozef vaak voorgesteld met een boek in de hand, zoals bijvoorbeeld bij het standbeeld van Ambrogio Buonvicino (1612) in de Santa Maria Maggiore.

Net zo stil zoals hij de geschiedenis is binnengetreden verdween hij weer: over zijn dood weet men niets. Het feit dat Jezus aan het kruis Maria toevertrouwde aan zijn apostel Johannes, suggereert dat Jozef toen niet meer leefde. Ook al laat Lorenzo Lotto op een altaarstuk in de Sant'Alessandro in Colonna in Bergamo, Bewening van de dood van Christus (1522), zijn fantasie de vrije loop en schildert hij de Heilige Jozef bij de graflegging van Jezus. We zien hem enigszins afzijdig staan, helemaal krom gebogen van verdriet. Inderdaad helpen de woorden met betrekking tot zijn afscheid van deze wereld ons meer dan de voorstellingen. In het bijzonder wat de heilige Franciscus van Sales schreef, die beweerde: "Ik vertrouw mij volledig toe aan de Heilige Jozef": "We zouden er op geen enkele wijze aan moeten twijfelen dat deze glorierijke heilige in de hemel een zeer groot krediet geniet bij Hem die hem steeds begunstigde, die hem uiteindelijk met lichaam en ziel tot zich riep. Dit wordt al bevestigd door het feit dat we op aarde geen relikwieën van zijn lichaam hebben. Dus, zo lijkt me, kan niemand twijfelen aan deze waarheid. Hoe zou Diegene de Heilige Jozef, die Hem zijn leven lang gehoorzaam was, deze genade hebben kunnen onthouden?"