Pijn en technologie
Lijden is niet iets waar we voor geplaatst kunnen worden: lijden bestaat zoals het wordt ervaren in de eerste persoon. De heersende houding ten opzichte van lijden is om het zoveel mogelijk van een afstand te bekijken, gesteund door een technologische mentaliteit die de neiging heeft om elke situatie om te zetten in een "probleem" dat opgelost moet worden in plaats van het te zien als een raadsel waar je mee moet worstelen. De armoede van de interpretatiesymbolen van het lijden die de hedendaagse cultuur kenmerken maakt het niet mogelijk om het met een brede en diepgaande blik te benaderen om ermee om te gaan, dat wil zeggen, in persoonlijke termen. Verwachtingen ten aanzien van de kracht van technologie verergeren eerder de intolerantie voor lijden, die ook uitmondt in wrok jegens het lijden en uiteindelijk in wrok jegens degenen die lijden: als lijden niet zou mogen bestaan, heeft de lijder ook geen reden om te bestaan. Als zij de drager zijn van een aandoening die hen doet lijden, zouden ze beter niet geboren zijn; en als ze geboren zijn, zouden ze er het beste aan doen om te sterven.
Elke kwelling daarentegen bevat de weerklank van de universele ervaring van lijden: deze pijn van mij roept een vraag op naar de betekenis die gemeenschappelijk is aan de pijnen van vandaag, van alle tijden, van iedereen. Precies in deze uitbreiding en diepte maakt elke afzonderlijke pijn deel uit van de universele vraag naar menselijk lijden. Daarom is het ontbreken van een cultuur die in staat is om het probleem van de zin/betekenisloosheid van lijden te stellen beslissend voor het leven van een beschaving. We moeten ons afvragen: in welke levens- en ervaringsomstandigheden treft men een beschaving aan waarvan de cultuur niet meer weet hoe het lijden te integreren in het geheel van de menselijke ervaring en die niet langer de vraag wil uitwerken welke rol het lijden speelt in het lot van het menselijk verlangen?
Deze geschiedenis van het Westen heeft twee grote visies op menselijk lijden gekregen, de tragische Griekse en de joods-christelijke. In de Griekse visie is "de natuur" een antagonisme tussen leven en dood: de hele werkelijkheid wordt gekenmerkt door een radicale antithese waarin vernietiging onlosmakelijk verbonden is met generatie en wreedheid met geluk als een onvermijdelijke kosmische wet, in de aanwezigheid waarvan het zoeken naar troost tevergeefs is en waarvan het ondoorgrondelijke raadsel verstandig is om te dragen.
De joods-christelijke visie daarentegen kent angst en rebellie, maar geen tragedie, omdat de mens altijd een beroep kan doen op de hoop die geboden wordt door de God die sterker is dan noodzaak, toeval en dood. De mens wordt in een vertrouwensrelatie geplaatst, hoe moeilijk ook, met een God die zelfs in de grootste beproevingen een bondgenoot blijft. Het christendom vult deze beproevingen dus op verrassende wijze met de aanwezigheid van God, die niet langer buiten het menselijk lijden staat, maar er van binnenuit deel aan heeft. Het lijden wordt overstegen en wordt een plaats van delen en verzoening van het menselijke. Het christendom inaugureert een houding van verstandige aanvaarding en ijverig delen van pijn en lijden.
Tegenover deze grote horizonten van lijden lijkt de geestelijke toestand van de hedendaagse mens verarmd en verloren. Als historisch kind van de christelijke traditie behoudt hij het ideaal van een verzoend bestaan, maar hij is nu beroofd van het vertrouwen in zijn God, van de ervaring van zijn vaderschap en de gave van broederschap die daaruit voortvloeit. Daarom breidt hij zijn vertrouwen in technische kracht uit, zonder echter te kunnen ontsnappen aan de hachelijke situatie van een Sisyphus die, terwijl hij zich van zijn last probeert te bevrijden, de onverbiddelijkheid ervaart van een lijden dat hem terugduwt in de richting van het fatalisme en pessimisme van vroeger, maar nu beroofd van hun tragische spanning en vermogen om kosmische wijsheid over te brengen. Zo schommelt de hedendaagse mens, heidens noch christelijk, pijnlijk tussen technologische kracht en existentiële angst, tussen de verwachting van zorg en begeleiding en de viering van de macabere vrijheid om zinloze levens te beëindigen omdat het lijden ongeneeslijk is.

Lijden en mededogen
Is het mogelijk om de weg terug te vinden naar een humanisme van het lijden? In de hedendaagse medische ethiek is er een groeiend bewustzijn van de bredere reikwijdte van "curatieve" zorg, in tegenstelling tot strikt "therapeutische" zorg. Het is duidelijk dat er in de therapie al een grotere reikwijdte voor zorg bestaat.
De reflexieve uitdrukking "zorgen voor" is onthullend voor het feit dat zorgen voor anderen altijd iemands zelf in het spel brengt, dat wil zeggen, de verzorger kan niet anders dan erkennen dat hij of zij het probleem van het "goed functioneren" van het menselijk leven als zodanig deelt met de persoon voor wie gezorgd wordt. Een houding van verwelkomen is daarom geen dimensie die aan competentie wordt toegevoegd, maar is inherent aan zorgen. Erkenning van deze gemeenschappelijkheid leidt tot een houding van delen, of beter nog, van com-passie: gemeenschappelijke betrokkenheid bij de toestand van nood, die niet kan worden geobjectiveerd, maar alleen kan worden gedeeld door de lijder een certificaat van bestaan en waarde te bieden, van een goed dat nog steeds mogelijk is.

Voorbij die grens
"Het bezit van een leven dat geen einde heeft": als het menselijk hart hiervoor gemaakt is, dan is alles wat er gebeurt, de dood zelf, zoals de grote Nederlandse historicus Huizinga al opmerkte, een gebeurtenis binnen en noodzakelijk voor de definitie van het leven. Voor de definitie van het leven zijn alle verschijnselen waarin het samengaat noodzakelijk: de dood is een verschijnsel van het leven, omdat de dood een levend persoon overkomt. Het is paradoxaal, maar de dood overkomt een levend persoon. Daarom maakt de dood deel uit van de definitie van leven. [...] Maar als het hart hiervoor gemaakt is, is alles wat er gebeurt voor het geluk, en wie naar je kijkt zonder het verlangen naar je geluk is een vijand, zelfs als het je moeder is. [...] Voor ons - dit is ons geluk of genade - is er een man gekomen die ons niet langer heeft toegestaan onszelf en andere mensen te zien als een vluchtig niets, een vluchtige adem of zucht; er is een man gekomen die ons heeft gedwongen te denken dat het meest dramatische en imposante in het leven dit probleem is: dat alles gemaakt is voor geluk, maar dat de mens het nergens in kan vinden. Geluk is iets dat voorbij de horizon ligt die de menselijke weg ziet, maar het pad wordt noodzakelijk gemaakt - daarvoor wordt het rationeel gemaakt; het is rationeel en daarom noodzakelijk - voorbij die grens. Waar de mens voor gemaakt is, is een belofte die opdoemt aan de horizon en daarachter; het is iets dat gevoeld en niet gezien wordt [...]. Het wordt gevoeld en niet gezien! Elke affectieve, sociale, politieke relatie die vergeet wat de mens is, wat elke man, elke zoon van een vrouw is, elke relatie die dit vergeet, is het resultaat van het schurkenbestaan dat vandaag de dag de culturele wereld domineert en ons allemaal ziek maakt. Nee, velen zijn niet ziek, omdat ze de eerste gevolgen nog niet hebben ondervonden. Als alle dingen gemaakt zijn voor geluk, dan is dit het wezenlijke en kernachtige probleem van ons leven, meer dan welke berekening dan ook, meer dan welke constructie dan ook, meer dan welke uitvinding dan ook, meer dan wat dan ook met een lange levensduur, en men ontkent de natuur - men ontkent de natuur!
(L. Giussani, Avvenimento di libertà [De gebeurtenis van vrijheid] pp. 166-67)

Lijden en verlangen
De ethische gevoeligheid van zorgzaamheid is een groot goed; het is echter nog geen maatstaf voor de breedte en diepte van het menselijk lijden, dat er geen genoegen mee neemt om begeleid te worden omdat het bewoond wordt door een nog diepere vraag, die van Job en vervolgens van Christus: lama, "waarom"? ("Mijn God, waarom hebt u mij verlaten", psalm 22). Het lijden is zo omhullend dat het een plaats is van enkelvoudig zelfbewustzijn; het is ook een ervaring van de invasie van een macht die het bewustzijn en de wil doordringt en domineert: in het lijden lijkt niets meer in mijn bezit te zijn. De essentie van lijden heeft te maken met deze onteigening, die het menselijk discours verstoort (Simone Weil). Daarom is de taal van het lijden uiteindelijk die van de schreeuw.
In die zin is lijden groter en anders dan pijn, als we met pijn lijden bedoelen, lichamelijk of psychisch, licht of ernstig, maar definieerbaar in zijn oorzakelijke verbanden en zijn gevolgen; zelfs dieren voelen pijn, maar kunnen niet echt lijden. Lijden is de eigenlijke menselijke dimensie van het lijden, omdat het de herinnering is aan de onvolledigheid van het verlangen, dat wordt aangewakkerd door alles wat het tegenwerkt. De mens lijdt in zoverre hij verlangt en tegelijkertijd niet aan zijn verlangen voldoet; lijden is - volgens de etymologie van het woord - zichzelf geconfronteerd zien met het gewicht van deze onevenredigheid. Daarom blijft de dood de onoverkomelijke provocatie van het leven, omdat hij de vervulling van het verlangen definitief lijkt te ontkrachten en een sluier van lijden over het hele bestaan werpt.



De vraag die het lijden met zich meebrengt wordt zo verplaatst naar het verlangen dat in het hart van de mens huist en confronteert hem met een absoluut alternatief: Is het bestaan de ontkenning van het verlangen of is het een op de proef stellen ervan? Is het bestaan een spel zonder oplossing, een zinloosheid die niets oplevert, of is het een weg die op de proef wordt gesteld? Zo maakt de ervaring van het lijden duidelijk dat de concrete situatie van het menselijk bestaan ligt in de dramatische tegenstelling tussen een zinloos spel en een betekenisbeproeving; tussen illusie en bewijs, bewijs van de twijfel dat alle ervaring het object is van een leeg verlangen, "ijdelheid der ijdelheden", rook die door de wind wordt verspreid.
Maar als lijden getuigt van de onevenredigheid van ons verlangen naar een vervuld leven, en als een lege uitkomst geen verklaring is voor ons verlangen en lijden, dan blijft er maar één laatste mogelijkheid over: misschien een geschenk dat reageert op een verlangen dat te groot voor ons is. Dit is een redelijke hypothese als we bedenken dat alles wat het meest waardevol is in het bestaan niet van onszelf komt, maar ons tegemoet komt: het leven zelf, de fundamentele geschenken, de zorg van degenen die ons verwelkomen, de vriendschap van degenen die ons vergezellen, de liefde van degenen die van ons houden. Misschien kan alleen een geschenk de belofte vervullen die het leven zelf is. Dit is de religieuze hypothese, dat aan de bron van het leven een goede en persoonlijke kracht ligt die het genoegen heeft om een oorsprong en een betekenis te geven aan het menselijk leven.

Als lijden getuigt van de onevenredigheid van ons verlangen, dan blijft er maar één mogelijkheid over: een geschenk dat beantwoordt aan een verlangen dat te groot voor ons is.

Passio Christi passio hominis
Maar als dit zo is, waarom dan de beproeving van het lijden? Waarom een geschenk dat voortdurend is ingebed in lijden? De schepper en verlosser God van het eerste Hebreeuwse testament geeft veelvuldig berichten over de beproevingen die Hij Zelf veroorzaakt en die Hij Zelf doorstaat; maar men zou nooit hebben verondersteld dat dit een voorbode was van de buitengewone aankondiging dat zulke beproevingen de beproevingen van God Zelf zouden worden. Wat zo bijzonder is aan het christendom - als je erover nadenkt - is niet dat God voor de mens zorgt en in zijn geluk voorziet, maar dat de beproeving van het lijden deel wordt van de weg naar geluk in een economie van verlossing die belichaamd is in de Zoon, waarin niets verloren gaat, zelfs niet de oceaan van menselijk lijden. De afgrond van het lijden van de Zoon, de in machteloosheid vernietigde Zoon, is ook het punt waarop het totale lijden samenvalt met het totale vertrouwen op en de totale gehoorzaamheid aan het geschenk van het totale leven; dat wil zeggen, het verrezen leven waarin zelfs de wonden van het lijden blijven bestaan en getuigen van een eeuwige betekenis die het lijden tot de zijne heeft gemaakt. Daarom wordt het lijden voortaan ontdaan van de vloek van twijfel en wanhoop en wordt het de plaats van beproeving waar de zuiverste gehoorzaamheid kan worden uitgeoefend en waar het ultieme geschenk van vervulling wordt gegeven. Lijden en dood, plaatsen van afstand tot God, worden onthuld als bevoorrechte plaatsen van Zijn nabijheid en gemeenschap.