"In die tijd produceerde de Brera-school paletten vol hoop.” Het was het jaar 1879. De jonge Giovanni Segantini rondde zijn studie aan de Academie in Milaan af met topscores en behaalde zilveren medailles in zowel de perspectivische als de landschapsschilderkunst. Om zijn studie te kunnen betalen, werkte hij als leraar voor de jongens van het Marchiondi opvoedingsgesticht, waar hij zelf tussen zijn twaalfde en vijftiende opgesloten had gezeten. Uit de archieven van de instelling weten we dat hij de medailles die hij op de Academie had gewonnen meteen verpandde om rond te komen. Segantini had zeker geen gemakkelijke jeugd. Als zoon van Agostino en Teresa Lovata werd hij op 15 januari 1858 geboren in Arco di Trento, wat hem een burger van het Habsburgse Rijk maakte. “Met het lichaam waarin mijn ziel gedoemd was gevangen te zitten, moest ik vele gevechten leveren. Verlaten en wees op zesjarige leeftijd,” schreef hij in een concept van zijn autobiografie. Zijn moeder stierf toen zij pas negenentwintig was: “Ik ben haar tweede en laatste kind. Het eerste stierf, een slachtoffer van de vlammen, en mijn geboorte veroorzaakte een complicatie bij mijn moeder.”

Na deze tragedie verhuisde zijn vader naar Milaan, waar hij een zoon en dochter had uit een eerdere relatie. Voor de kleine Giovanni waren dit jaren van ontberingen. Eerst werd hij opgesloten in een krappe woning terwijl zijn halfzus en halfbroer werkten; later werd hij naar het Marchiondi opvoedingsgesticht gestuurd. In het dossier van de instelling staat te lezen “Giovanni Segantini uit Trento - opgenomen op 9 december 1870; ontsnapt op 16 augustus en teruggekeerd op 1 september 1871; vrijgelaten op 31 januari 1873. Slecht gedrag, toegewezen aan de schoenmakersafdeling.” De kunstenaar zei later: “In deze situatie kon ik niet anders dan wild worden; ik bleef rusteloos en rebelleerde tegen alle gevestigde wetten.” Van deze harde jeugd erfde Segantini het ongepolijste proza van iemand die nooit een goede opvoeding had gehad en, zoals hij zelf schreef, ontwikkelde hij “een gevoel van medelijden met alle ellendigen.”

Tegen 1879 had zijn leven echter een wending genomen. Een schilderij van hem, geschilderd op een provisorische drager - een oude brandwacht - trok de aandacht van de jury op de voorjaarstentoonstelling van de Academie en werd aangekocht door de Fine Arts Society. Iedereen was onder de indruk van de picturale kwaliteit van zijn afbeelding van het interieur van de Milanese kerk Sant'Antonio Abate. Zelfs Vittore Grubicy, een zeer actieve eigenaar van een galerie, samen met zijn broer Alberto, was onder de indruk. Hij nam Segantini onder zijn hoede en garandeerde hem een vast maandelijks inkomen. Zo kon de kunstenaar in de herfst van 1881 zijn droom waarmaken om Milaan te verlaten en in een omgeving te gaan wonen die meer in overeenstemming was met zijn afkomst uit de bergen. Hij verhuisde naar Pusiano, in het hogere gedeelte van Brianza, met zijn piepjonge vrouw Bice Bugatti, de 17-jarige zus van Ettore, de legendarische autoconstructeur. “Ik verhuisde naar de Voor-Alpen en bleef daar ongeveer vier jaar,” schrijft hij in zijn autobiografie. “De natuur werd voor mij als een instrument dat in harmonie speelde met wat mijn hart bezong.” Het was de perfecte omgeving om vorm en stem te geven aan de hoop die hij tijdens zijn academietijd had gekweekt.



De natuur werd de taal om zijn diepste emoties uit te drukken. In 1882 schilderde hij een van zijn beroemdste onderwerpen, Ave Maria a trasbordo: een herdersfamilie die een meer oversteekt met hun kudde schapen in een typische boot. Twee houten bogen - gebruikt om de boot af te dekken in geval van regen of te veel zon - omlijsten een kalm en zacht landschap. Op de verre oever kun je de klokkentorens van Bosisio Parini, Garbagnate Rota en Casletto zien, allemaal dorpen die uitkijken over de oevers van het Pusianomeer. In het midden van de bogen rijst de stralende gloed van de net ondergaande zon op als een aureool over het landschap. Het is het moment van het Angelus en alles in het schilderij straalt het diepe gevoel uit dat door het gebed wordt overgebracht.

Segantini, een ruwe maar oprechte man, voelde zich volledig afgestemd op die wereld: “Ik probeerde gevoelens weer te geven die ik voelde, vooral in de avonduren na zonsondergang, wanneer mijn ziel neigde naar zachte melancholie.” Ave Maria a trasbordo portretteert een oude wereld, maar doet dat met een moderne beeldtaal die de effecten van licht verkent. Hij experimenteert met een nieuwe techniek, het pointillisme, die kenmerkend zou zijn voor zijn latere meesterwerken. Het was dan ook geen verrassing dat het schilderij in 1883 naar de Wereldtentoonstelling in Amsterdam werd gestuurd, waar het een gouden medaille kreeg. Het kwam zo beschadigd terug dat Segantini een paar jaar later besloot om het opnieuw te schilderen in een nog puurdere en intensere versie, die nu in het aan hem gewijde museum in St. Moritz is.

Wat Segantini beweegt is de wond van een gemis: die van een moeder die hij verloor toen hij nog maar zes jaar oud was. Het gebaar van de zoon komt voort uit een pure vertrouwdheid, een 'liefdevolle vriendelijkheid' voor de aanwezigheid die het kruis oproept.

Tijdens zijn jaren in Brianza werkte Segantini aan wat hij “pastorale werken” noemde, doordrenkt met een diep religieus sentiment. Hij werd geïnspireerd door Jean-François Millet, die hij ontdekte via reproducties die Vittore Grubicy voor hem had gekocht en dankzij de biografie van de Franse schilder van Alfred Sensier - een cultboek dat in diezelfde jaren ook het hart van Vincent van Gogh had veroverd.

Zoals Francesco Arcangeli, een kunsthistoricus met een zeldzame gevoeligheid, schreef: “Het was Millet die Segantini's verbeelding naar het uitgestrekte rijk van gebeurtenissen, dingen en hoop leidde en het nederige, pastorale boerenverhaal tot een plechtig epos verhief. Maakt het wat uit of de idealen van de meester algemeen lijken? Er is geen epos zonder enthousiasme, zonder optimisme, genegenheid, en Segantini heeft een diep geloof in de onvermijdelijke goedheid van de aard van het leven. Het is precies dit allesomvattende sentiment dat zijn epische verhalen van binnenuit voedt en ze behoedt voor vervorming of retorische overdrijving.”

Onder zijn “pastorale werken” uit deze periode, tussen 1882 en 1884, werkte Segantini vier keer aan zijn eigen onderwerp, het kussen van het kruis. Twee versies zijn olieverfschilderijen die bewaard zijn gebleven in St. Moritz (dit is de afbeelding die is gekozen voor de CL Paasposter 2025) en in het Amsterdam Museum, terwijl twee pastels zich nu in privécollecties bevinden.

Er is een zeer persoonlijke draad die dit onderwerp verbindt met Ave Maria a trasbordo. Deze is te vinden in de regels van de autobiografie: “Ik herinner me mijn moeder nog steeds, en als het mogelijk was dat ze hier voor mijn ogen zou verschijnen, na 31 jaar, zou ik haar perfect herkennen. Ik zie haar weer voor mijn geestesoog, die lange gestalte van haar, met die lome tred. Ze was mooi, niet als de dageraad of de namiddag, maar als een lentezonsondergang.”

Wat Segantini beweegt is de wond van een gemis: die van een moeder die hij verloor toen hij nog maar zes jaar oud was. Het is de moeder die het kind stevig vasthoudt op de boot en haar wang op de zijne laat rusten. Het is nog steeds de moeder die het kind stevig in haar armen houdt als hij zijn hand uitsteekt om het kruis aan te raken en te kussen - een verbluffend detail, door Segantini met eenvoud en natuurlijkheid weergegeven.

De moeder biedt zichzelf aan als een betrouwbare steun, waardoor het kind de houten palen kan bereiken, zich er omheen kan wikkelen en zijn gezicht bijna tegen het midden van het kruis kan drukken. Er is geen gevoel van verplichte toewijding in het gebaar van het kind; het komt eerder voort uit een spontane en pure vertrouwdheid en genegenheid, uit een 'liefdevolle vriendelijkheid' ten opzichte van de aanwezigheid die wordt opgeroepen door het kruis. Dus als we voor dit schilderij staan, kunnen we niet anders dan ontroerd zijn door de gedachte dat de rebelse en non-conformistische Segantini zich overgaf aan een soortgelijke impuls en zijn schilderij afstemde op de eenvoud van hart die het gebaar van het kind inspireert. Hij geeft de scène niet alleen weer, hij voegt zich er ook naar; of, zoals hij het zelf zegt, hij creëert een werk “versmolten tot één geheel”.

Op de achtergrond baadt het schilderij in de gloed van de zonsondergang, precies het licht dat de kunstenaar associeerde met de herinnering aan zijn moeder: het is “het uur dat verlangen opwekt... en het hart verzacht.” Het legt een verlangen vast dat Segantini nog hoger zou drijven, op zoek naar de intensiteit van een zuiver licht in de bergen van het Engadin, bijna een weerspiegeling van het paradijs, kenmerkend voor zijn meesterwerken. Zoals hij schreef: “Het was in deze streken dat ik het meest vrijmoedig naar de zon staarde, dat ik van haar stralen hield en ernaar verlangde om ze te veroveren.”

* Journalist, oprichter en voorzitter van de Giovanni Testori Onlus Vereniging